Divan Edebiyatında Haşiye Ne Demek? Bir Eleştiri ve Tartışma
Divan edebiyatı üzerine yazarken, çoğu zaman sanatsal metinlerin zarifliğine, inceliğine odaklanılır. Ancak hiç kimse bu edebiyatın karanlık köşelerini dürtüp de oradaki kirli sırları incelemeye cesaret etmiyor. Bugün, Divan edebiyatının “haşiye” dediğimiz terimi üzerine konuşmak istiyorum. Kimileri bunun, şairlerin “sözlük” diye adlandırdığı ince dokunuşlar olduğunu söylese de, ben, haşiyeyi fazlasıyla bir tür kelime oyunundan başka bir şey olarak görmüyorum. Gerçekten ne anlama geliyor bu haşiye? Okurlarımıza bir açıklık getirmeli miyiz, yoksa sadece Divan edebiyatını gözyaşları içinde hayranlıkla izleyen birer taklitçi olarak mı kalmalıyız?
Haşiye Nedir?
Türk edebiyatındaki en saygın terimlerden biri olan “haşiye”, Divan edebiyatında aslında bir tür açıklama ya da dipnot olarak kullanılır. Bir kelimenin, bir terimin ya da bir anlamın derinliğine inmek için eklenen kısa açıklamalardır. Bunun amacı, okuyucuya daha fazla bilgi sunmak, metni daha anlaşılır hale getirmektir. Ancak burada karşılaştığımız bir soru şu: Haşiye gerçekten okurun anlayışını güçlendiriyor mu, yoksa sadece bir şairin “ben ne kadar derinim” mesajı vermek için kullandığı bir araç mı?
Haşiye: Derinlik mi, Göstermelik Mi?
Divan edebiyatındaki haşiye kullanımını eleştirirken, ilk dikkat edilmesi gereken şey, bu terimlerin çoğunlukla okura değil, daha çok “daha bilmiş” olma arzusuyla kaleme alındığıdır. Haşiye, bir anlamın açıklanması için yapılabilir, ancak çokça kullanıldığı yerlerde metnin temeline zarar veriyor. Şairlerin ve yazarların haşiye eklemeleri, metnin anlatılmak istenen temel fikrinden sapmasına neden oluyor. Bu durum, haşiyenin gereksiz yere aşırı kullanılmasının bir sonucu değil de ne olabilir?
Bazı durumlarda, haşiye metnin estetiğiyle oynayabilir. Şair, anlamı bozmadan sadece anlaşılır kılmaya yönelik bir açıklama yapıyorsa, bu durum elbette ki metne katkı sağlar. Ancak çoğu zaman, haşiye, asıl metnin büyüsüne ve duygu yoğunluğuna zarar verir. Çünkü okurun anlaması için bir kelimenin bir kez açıklanması gerekliyse, bu konuya sürekli atıfta bulunmak, metni tekrar eden bir hâle sokar. Bu durum, daha ziyade bir süsleme aracı gibi işler. Peki, okurun metni bir parça daha derin anlamış olması ne kadar önemli? Yoksa bu sadece şairin ego tatmini mi?
Haşiye ve Edebiyatın Estetik Anlamı
Divan edebiyatında haşiye eklemek, şairin eserini sadece bilgiyle süslemekle kalmaz, aynı zamanda estetik açıdan da önemli bir yer tutar. Ancak bu estetik, bir noktadan sonra aşırıya kaçarsa, metnin güzelliğini bozan bir unsur hâline gelebilir. Her iki yöne de gidilebilecek bir yol vardır: Bir yandan şair, çokça haşiye ekleyerek, metnin estetik değerini ve anlamını pekiştirmeye çalışır, diğer yandan okuru boğacak kadar fazla bilgi yüküyle, o estetik değeri kaybetme riskiyle karşı karşıya kalır. Gerçekten bu dengeyi tutturmak o kadar kolay mı?
Provokatif Sorular:
Peki ya Divan edebiyatındaki haşiye, sadece şairlerin “ne kadar derin” olduklarını göstermek için mi bir araç? Gerçekten bir şairin eserindeki haşiye, anlamı aydınlatan bir araç mı, yoksa sadece gösterişli bir süs mü? Haşiyenin bu kadar sık kullanılmasının arkasında ne yatıyor? Yoksa haşiye, sadece şairlerin metinlerinin ulaşamayacağı yüksek bir seviyede olduklarını düşündükleri okura yönelik, bir tür “bilgili olma” çabası mı? Şairler, metni anlamak için gereksiz bir dil karmaşası yaratmış olabilirler mi?
Sonuç: Haşiyeyi Yeniden Düşünmek
Divan edebiyatındaki haşiye kullanımını ele alırken, bir noktada şunu kabul etmek gerekir: Edebiyat sadece anlam vermekle kalmamalıdır; aynı zamanda bir duygu yaratmalıdır. Şairlerin, haşiye ile anlamı açıklama çabası, bazen duyguyu yansıtmaktan daha fazla ön plana çıkmakta ve metnin özgünlüğünü zedelemektedir. Haşiye, bazen önemli bir açıklama olabilir, ancak çoğu zaman gereksiz bir “açıklama”dır.
Okurlar, Divan edebiyatını okurken, haşiyelerin daha anlamlı olmasını beklerken, aslında şairlerin bu süslü ve gösterişli dilin ardında neyi saklamak istediklerini sorgulamalıdır. O zaman Divan edebiyatının haşiye kullanımını yeniden düşünmemiz gerekebilir.